Bilincin tarihinden bahsetmek için ne kadarlık bir süreyi mercek altına almamız gerekir? Söz konusu olan insan bilinciyse homo sapiens’in yaklaşık iki yüz binlik tarihi bunun için yeterli olacaktır. Ancak homo sapiens dışındaki canlıların bir bilinci yok mu? Memeliler, kuşlar, sürüngenler hatta omurgasız hayvanların bile bir bilinç sahibi olduğu düşünülüyor. Daha da ilginci, hiçbir sinir hücresine sahip olmayan bitkilerin bile bir bilinci olduğuna dair iddialar var. New York Üniversitesi nörobilim profesörü Joseph LeDoux tüm bu savları bir adım ileriye taşıyarak yepyeni bir şey söylüyor: Her organizmanın, çeşitli derecelerde olmakla birlikte, bir bilinci vardır.
“Bilincin Tarihi, organizmaların yaşamlarında aynı hayatta kalma gereksinimlerini karşılamak için davranışı nasıl kullandıklarını inceliyor.”
Bilinç karmaşık bir olgu. Onu tanımlamak hiç de kolay değil. Hafıza, duygular, düşünce, benlik hissi, bilinci tanımlamak için kullanılabilecek araçlardan birkaçı. Ancak Joseph DeLoux tartışmalı da olsa çok daha somut ve gözlemlenebilir bir noktadan yaklaşıyor bilince: Davranış. Bir organizmanın kasti ve bir amaç doğrultusunda sergilediği davranışlar, hareketler onun hem canlı olduğunun hem de (primitif de olsa) bir bilince sahip olduğunun ifadesidir. Rüzgârın sürüklediği bir kum tanesi canlı değildir ama tehlikeli bir ortamdan uzaklaşmaya çalışan bir terliksi hayvan canlı ve bilinç sahibidir. Karmaşık bir sinir sistemine sahip olmasa da bir amip beslenmek ve ölmemek için çaba sarf eder. Bu noktadan hareket ederek Joseph LeDoux bizi ilk önce adım adım bir canlılık tarihi gezisine çıkarıyor. İlk yaşam işaretlerinden günümüze, canlıların davranışlarının nasıl geliştiğine ve karmaşıklaştığına tanık oluyoruz.
“Eğer insan doğasını gerçekten anlamak istiyorsak onun evrimsel tarihini de anlamamız gerekir.”
İnsan doğasını anlamak için çıktığımız yolculukta en başından, ilk organizmalardan başlamak bize inanılmaz bir perspektif kazandırıyor. Öncelikle biz insanlar için özel olduğumuz ve yaşamın odak noktası olduğumuz fikrini terk etmek çok zor. Dört milyar yıllık canlılık tarihi içinde, zamanla nesli tükenmiş veya hâlâ canlı olan organizmaların bezediği “hayat ağacı”nın bir dalı olduğumuz gerçeğiyle yüzleşmek sadece kendi doğamızı değil, hayatın doğasını anlamamız için bu bakış açısına ihtiyaç duyuyoruz. Ve bu bakış açısıyla baktığımız zaman tüm organizmalarda ortak bir hayatta kalma davranışı, içgüdüsü, bilinci, istenciyle karşılaşıyoruz. İlk DNA parçalarında bile mevcut bu güdü bize hayatla ilgili şaşırtıcı ilhamlar sunuyor.
Bilincin Tarihi, bilinç kavramını en yalın ve basit halinden alsa da günümüze ve insanın karmaşık sinir sistemine getiriyor. Bilincin, en temel halinden en karmaşık noktalarına bir spektrum olduğunu tasavvur edebiliriz. İnsanlık olarak en temel yönlerimizde diğer bütün organizmalarla benzeşiyoruz. Ancak çok daha karmaşık bir zihne, çok daha çetrefilli bir bilinç yapısına sahibiz. Duygularımızı, onları hissettiğimiz anda tanımlayabiliyoruz. Başka hiçbir canlıda bulunmayan bir bilinç düzeyine sahibiz. Fakat tüm bu farklılıklar sadece ve sadece diğer tüm canlılarla paylaştığımız benzerliklerin ışığında bir anlam kazanır.
Bilincin Tarihi, sadece karmaşık bir zihinsel aktivitenin nüanslarını merak edenler için değil; davranışlarımızın, duygularımızın, içgüdülerimizin ve doğrusu canlı olmanın arkasında yatan o fevkalade sır perdesini biraz olsun aralamanın peşinde olan herkes için.
Kaynak: Joseph DeLoux Bilincin Tarihi: İnsan Beyninin Gelişiminin 4 Milyar Yıllık Hikâyesi, Çevirmen: Gökhan Güvener Pegasus Yayınları – 485 sayfa
Sayın Bahar Çetiner, az önce okuduğum kitap tanıtımı yazınız yoluma ışık tuttu.
Joseph Deloux’un, Bilincin Tarihi, kitabını hemen alacağım. Hep sorardım kendime, ruh-bilinç ikilemini.
Çok teşekkür eder, nice başarılar dilerim.
Saygılarımla