Bugün bir Katolik Kilisesi liderinin, Kutsal Perşembe günü ayini sırasında, yan yana sıralanmış on iki kişinin ayaklarını yıkarken, kurularken ve hatta öper haldeki görüntüleriyle ilk kez karşılaştığımızda ister istemez yüzümüzde garip bir ifade veya şaşkınlık beliriveriyor. Hatta akla gelen şu sorular da eminim size de tanıdık gelecektir: Bir dinin lideri olan Papa Francis, ne yapıyor? Bir başkasının ayağını yıkamakla ve öpmekle bize ne söylemek istiyor? Bu eylemin Hıristiyanlıkta bir karşılığı var mı? İşte, böyle bir araştırmanın yapılmasının ardındaki motivasyon, bu sorulara cevap arayışıdır. Dolayısıyla bu yazıda, Hıristiyanlıktaki Kutsal Perşembe günü ayak yıkama ritüelinin ne anlama geldiği ve bu ritüelin Papa Francis’in papalığında nasıl uygulandığı analiz edilecektir.
Papa Francis, 28 Mart 2024 Kutsal Perşembe günü, hizmetkar liderliğinin jesti olarak Roma’daki Rebibbia hapishanesinin kadınlar bölümünü ziyaret etmiş ve farklı milletlerden 12 kadın mahkumun ayaklarını yıkamıştı. Hapishane müdürü Nadia Fontana, Papa’ya kuruma “bir güneş ışığı” getirdiğini söylemiş ve mahkumlar ona hapishane atölyelerinde yaptıkları ayin giysileri de dahil olmak üzere çeşitli eşyalar vermişlerdi. Buna karşılık Papa da Rebibbia müdürüne ve personeline hediye olarak aldığı Madonna’nın bir resmini vermişti.1 Bu yılın ayininde dikkat çeken ve öncekilerden farklı kılan şey, papanın sadece kadınların ayaklarını yıkamasıydı. Bu olay, bir ilkti ve özellikle selefi XVI. Benedict ile kıyaslandığında, Papa Francis’in Kutsal Perşembe ayinindeki geleneği bozmuştu çünkü selefi, sadece erkeklerin ayaklarını yıkarken daha sonra sadece rahiplerin ayaklarını yıkamaya yönelmişti.2
Geçmiş yıllara göz attığımızda Papa Francis’in son akşam yemeği ayinini hapishanede kutlama geleneğini sürdürdüğünü net bir şekilde görmek mümkündür. Örneğin, 2023 yılında Roma’daki bir çocuk tutukevini (Casal del Marmo) ziyaret ederek 12 gencin ayaklarını yıkamış, kurulamış ve öpmüştü.3 14 Nisan 2022 Kutsal Perşembe günü ise, Roma’nın kuzeybatısındaki Civitavecchia ‘daki bir hapishaneye gitmiş ve 12 mahkumun ayaklarını yıkamıştı. 4 farklı ulustan olan mahkumların dokuzu İtalyan, diğerleri Brezilyalı, Fildişi Sahili ve Faslıydı.4
Elbette ki Papanın uygulamaları, bu örneklerle sınırlı değildi. Papa seçildikten kısa bir süre sonra, 2013 yılı Kutsal Perşembe ayini için İtalya’daki Casal del Marmo ceza evini ziyaret etmiş ve mahkumların ayaklarını yıkamıştı.5 Aynı şekilde Kutsal Perşembe gününü, 2014 yılında bir engelliler merkezinde6, 2015 yılında Rebibbia hapishanesinde7, 2016 yılında sığınmacıların olduğu bir merkezde7, 2017 yılında Paliano hapishanesi9 ve 2018’de Regina Coeli hapishanesinde10 ve son olarak 2019’da11 Velletri erkek hapishanesinde kutlamıştı. Tüm bunlar Papa Francis’in 2013’de başlattığı Kutsal Perşembe Ayinini, bir hapishane, mülteci kampı ya da toplumun dış kesimlerinde kutlamayı bir gelenek haline getirdiğini göstermektedir.
1. Kutsal Perşembe Ayak Yıkama Ritüeli
Kutsal üç günün ilk günü12 olan Kutsal Perşembe13 Paskalyadan önceki Perşembedir. Bu günde İsa’nın Havarileriyle birlikte yediği son Akşam Yemeği (Lord’s Supper) ve İsa’nın havarilerin ayaklarını yıkama eylemi14 anılır. Kutsal Perşembe günü Ayakların Yıkanması, bugün tüm Katolik Hıristiyanlar için önemli bir ritüeldir. İsa’nın ölmeden önceki son akşam yemeğinde, öğrencilerinin ayağını yıkayarak gösterdiği sevgi, alçakgönüllülük ve hizmet eylemini taklit etme geleneğini ortaya koyar. İsa’nın bu eylemi, Kutsal Kitap’ta özetle şu şekilde anlatılır:
“ İsa, Fısıh Yemeği15 sırasında, masadan kalkıp beline bir havlu bağladı ve bir leğeni suyla doldurdu. Kendisine ihanet edecek olan Yahuda da dahil öğrencilerinin ayaklarını yıkamaya ve beline doladığı havluyla kurulamaya başladı. Kendisine ihanet edecek olan Yahuda’nın ayaklarını bile yıkadı. Petrus, İsa’nın ayaklarını yıkamasına karşı çıktığında, Mesih “Seni yıkamadığım sürece, benim yanımda yerin yok” diye uyardı. İsa, öğrencilerinin ayaklarını yıkadıktan sonra ne yaptığını ve nedenini açıkladı. “Birbirinizin ayaklarını yıkamalısınız” dedi onlara. Size yaptığımın aynısını yapmanız için bir örnek gösterdim. Size doğrusunu söyleyeyim, köle efendisinden, elçi de kendisini gönderenden büyük değildir. Artık bunları bildiğinize göre, bunları yaparsanız ne mutlu size!” (Yuhanna, 13: 1-17)
Kutsal Kitap ışığında değerlendirildiğinde, ayak yıkama ritüeliyle ilgili iki tema karşımıza çıkar. İsa’nın bu eylemi, öncelikle, son akşam yemeği sırasında “Birbirinizi sevin. Sizi sevdiğim gibi siz de birbirinizi sevin” (Yuhanna, 13: 34) dediği şeyin yani bu sevginin gerçekleşme şeklini ortaya koyar. O, sevgisini öğrencilerinin ayaklarını yıkayarak alçakgönüllü bir hizmetle göstermiştir. Diğer taraftan İsa, öğrencilerinin ayaklarını yıkayarak bir zamanlar köleler ve hizmetkarlar tarafından yapılan bir hizmet eylemini gerçekleştirmiştir. “Size yaptığımın aynısını yapmanız için bir örnek gösterdim” diyerek kendinin yaptığı gibi öğrencilerinin de başkalarına hizmet etmesini öğütlemiştir. Aynı şekilde Adolf Adam, Liturgical Year adlı eserinde Mesih’in bu İncil kökenli eylemdeki içsel tutumunu şöyle anlatır: “İsa’nın amacı hizmet etmektir, egemen olmak değil. Genelde kölelerin misafirler için yaptığını Mesih İsa’nın öğrencilerinin ayaklarını yıkayarak yapması, O’nun insan ırkını sınırsız sevdiğinin”16 hatta çarmıhta kendini ölüme feda edecek noktaya kadar sevdiğinin açık bir işaretidir. Başka bir ifadeyle, Rabbin sevgisini ifade etmede İncil’in kullandığı somut bir göstergedir.
Bu ritüel, bugün Hıristiyanlara sadece Mesih İsa’nın “benim sizi sevdiğim gibi başkalarını sev” emrini değil; aynı zamanda O’nun “hizmet yaşamını ve anlayışını” taklit etmenin gerekliliğine dair bir mesaj içerir. Hıristiyanların birbirilerini ve dünyada muhtaç olanlara karşı Mesih İsa’nın sevgi ve hizmet misyonuna katılma eylemini ifade eder. Çünkü Mesih İsa, “Eğer ben, Rabbiniz ve Öğretmeniniz, ayaklarınızı yıkadıysam, siz de birbirinizin ayaklarını yıkamalısınız. Çünkü size bir örnek verdim ki, siz de benim size yaptığımı yapın.” (Yuhanna 13: 14-17) talimatını vermiştir. Dolayısıyla günümüz kilisesinde ayak yıkama töreni, tüm inanırları “komşuların ayaklarını yıkamada” istekli olmaya ve başkalarına hizmet etmeye çağırmaktadır. Tıpkı İsa gibi takipçilerinin de alçakgönüllülük ruhu içinde başkalarına hizmet etmeye çağrıldığının bir hatırlatıcısıdır.
Ayak Yıkama ritüelinin tarihsel geçmişine kısa bir göz atarsak, antik zamanlardan bu yana piskoposlar, başrahipler ve din adamları tarafından icra edildiği görülür. Manastırlardaki din adamları, kendilerine tabi olanların ayaklarını yıkarken, papalar ve piskoposlar ise bu töreni, belirli sayıda din adamı veya kiliseden olmayanlar -laity- (genellikle on iki kişi) üzerinde gerçekleştiriyordu. Francis Weiser, The Easter Book kitabında Ayak Yıkama Ritüelinin tarihsel geçmişini şöyle anlatır: “Sunaklar soyulduktan sonra, din adamları Ayak Yıkama Ritüeli için uygun bir saatte bir araya gelirler. Diyakoz tarafından Yuhanna 13, 1-17’deki İncil ifadeleri söylenir. İncilden sonra piskopos, cüppesini çıkarır ve üzerine bir havlu bağlayarak tören için seçilenlerin her birinin önünde diz çöker, sağ ayağını yıkar, siler ve öper.”17 Ortaçağda ise Hıristiyan imparatorlar ve krallar, yaşlı ve yoksul adamların ayaklarını yıkayıp daha sonra onlara yemek verir ve onlara uygun miktarda sadaka verirlerdi. Latin ülkelerinde ise ayak yıkama, on iki yaşlı adam veya on iki oğlan üzerinde yapılıyordu.18
2. Papa Francis’in papalığında Uygulanması
Papa Francis, Buenos Aires başpiskoposu olduğu dönemde başlattığı uygulamayı papalığında da devam ettirerek, kiliselerin dışında, genellikle hapishanelerde, yaşlı bakım evlerinde veya bakımevlerinde ayak yıkama törenini gerçekleştiren ilk papa oldu. Aynı zamanda kadınları, ateistleri, Müslümanları ve diğer Hristiyan olmayanları da ayine dahil eden ilk papadır. Papa seçildiği 2013 yılından günümüze, bu ayini Vatikan topraklarının dışına taşımış ve mahkumların, mültecilerin ve engellilerin ayaklarını yıkayarak kutlamıştır.19 Önceki papalar Roma’daki Aziz Peter Bazilikası veya Aziz John Lateran Bazilikasında yapardı ve ayine sadece erkekler, çoğunlukla da rahipler katılırdı.20 Oysaki Papa, 2016’da hem kadınların hem de erkeklerin ayaklarının Kutsal Perşembe Ayini’nde yıkanabileceğini açıklayarak ayin geleneğini yeni yorumlar getirmişti. Böylece Kutsal Perşembe günü Ayak Yıkama Ritüeli, “Tanrı Halkının tüm üyeleri arasından” seçilmesine izin vererek (tüm kurum ve İnanırlarıyla Kilise) daha geniş bir temsilinin törene katılmasına yasal olarak değiştirmişti.21
Kutsal Perşembe günü ayak yıkamanın anlamı ve önemini Papa Francis, birçok vaazında dile getirmişti. 2023 Kutsal Perşembe günü ayini sırasında, İsa’nın 12 havarisinin ayaklarını yıkadığı İncil anlatısını takip eden başkasının ayaklarını yıkama töreninin “folklorik bir şey olmadığını”; “birbirimizle nasıl olmamız gerektiğini” gösteren bir jest olduğunu söylemişti.22 2022 Kutsal Perşembe günü vaazında ise mahkûmlara, bir başkasının ayaklarını yıkamanın bugün “garip bir şey” gibi görünebileceğini bildiğini söyledi, ama bu, “bize şunu öğreten: Birbirinize hizmet ederek, çıkar gözetmeden birbirinizin ayaklarını yıkamanız gerekir” diyen İsa’nın bir hatırlatıcısıdır. Şöyle devam etti: İsa, ihanet edene “dost” dedi, onu sonuna kadar bekledi, her şeyi bağışladı: “Tanrı her şeyi affeder ve Tanrı her zaman bağışlar! Af dilemekten yorulan biziz”. Rab yargılar ve affeder”. Papa, mahkumları birbirlerine hizmet etmeye ve birbirlerini affetmeye çağırarak, “Bunu her gün ve tüm insanlar için yapmak mümkün olsaydı ne güzel olurdu” dedi. Ve şimdi, “İsa’nın yaptığının aynısını yapmaya çalışacağım: ayakları yıka,” dedi vaazın sonunda. Ayakları yıkamak, “Ayrıca bu kardeşler ve buradaki hepiniz için bir sevgi işaretidir; ‘Ben kimseyi yargılamam’ anlamına gelen bir işaret. Herkese hizmet etmeye çalışıyorum” diyerek her bir mahkumun ayağını yıkadı ve kuruladı.23 Yine 2024 yılında Rebibbia kadın hapishanesinde verdiği vaazda Papa Francis, İsa ve havarilerinin yediği Son Akşam yemeğinin iki bölümüne odaklanmış ve yemek sırasında İsa’nın, öğrencilerinin ayaklarını yıkamak için kendini alçalttığını söylemiştir. Aynı şekilde Papa da bunu yaparak, “‘Hizmet edilmeye değil, hizmet etmeye geldim’ dediğinde ne demek istediğini eylemle göstererek açıklamıştır. 24
Genel olarak değerlendirildiğinde, Papa Francis’in Kutsal Perşembe gününü Vatikan’a gelemeyen özellikle toplumun dışında kalan ve acı çeken dezavantajlı gruplardaki insanlarla kutladığı görülür. Böyle bir tercih, onun toplumun bu kesimdeki insanlara olan önceliğine ve ilgisine vurgu yapar. Aynı zamanda, daha Papalığının ilk günlerinde dile getirdiği, “fakir ve fakirler için kilise istiyorum” söylemini hayata geçirmesinin bir örneğini sunar. Ayrıca Papa Francis’in Kutsal Perşembe günü ayak yıkama ritüelini uygulaması, onun hem İsa’nın yaşamını kendine örnek aldığını hem de günümüz Katolik Kilisesinin birbirini seven ve bağışlayan; başkalarına hizmet eden Merhamet Kilisesi ve Hizmetkar bir Kilise olması isteğini ortaya koyar. Son olarak Francis, yıllarca kadın, erkek farklı din ve ırklardan insanların ayaklarını yıkamış ancak 2024 yılı Rebibbia hapishanesinde gerçekleştirdiği ayinde yalnızca kadınların ayaklarını yıkamasıyla bir ilke imza atmıştır. Papanın bu eylemi, sinodda kadınlara oy kullanmaya izin verdiği 25 ve kilisedeki işlere dahil ettiği 2023 sinodundaki 25kapsayıcı vizyonunu da destekleyen bir eylem olduğu söylenebilir.
DİPNOTLAR
1. “Pope, looking well, visits female prison for foot-washing rituel”, Reuters News, erişim 21 Aralık, 2024, https://www.reuters.com/world/europe/pope-looking-well-visits-female-prison-foot-washing-ritual-2024-03-28/
2. “Pope Francis breaks with tradition in annual ritual by washing the feet of woman only”, CNN World, erişim 21 Aralık, 2024, https://www.cnn.com/2024/03/28/europe/pope-washes-feet-maundy-thursday-intl
3. “Pope to wash the feet of 12 young people on Holy Thursday”, Vatican News, erişim 26 Aralık, 2024, https://www.vaticannews.va/en/pope/news/2023-04/pope-to-wash-the-feet-of-12-young-people-on-holy-thursday.html
4. “Pope Francis washes prisoner’s feet at Mass on Holy Thursday 2022”, Catolic News Agency, erişim 26 Aralık, 2024, https://www.catholicnewsagency.com/news/250984/pope-francis-washes-prisoners-feet-at-mass-on-holy-thursday-2022
5. “Pope to return to juvenile prison for Holy Thursday celebration”, Vatican News, erişim 26 Aralık, 2024, https://www.vaticannews.va/en/pope/news/2023-04/pope-to-return-to-juvenile-prison-for-holy-thursday-celebration.html
6. “Pope Francis washes the feet of disabled people as part of Easter celebrations”, CNN, erişim 26 Aralık, 2024, https://edition.cnn.com/2014/04/17/world/europe/pope-francis-washes-feet-of-disabled-people/index.html
7. “Activities of The Holy Father Pope Francis, Holy Thursday in Rebibbia”, 2015, erişim 26 Aralık, 2024, https://www.vatican.va/content/francesco/en/events/event.dir.html/content/vaticanevents/en/2015/4/2/messacoenadomini.html
8. “March 2016: Pope Francis washed the feet of refugees on Holy Thursday”, Rome Reports, erişim 26 Aralık, 2024, https://www.romereports.com/en/2016/12/27/march-2016-pope-francis-washed-the-feet-of-refugees-on-holy-thursday/#google_vignette
9. “Pope to wash feet of inmates at Paliano prison on Holy Thursday, Vatican Radio Archive, erişim 26 Aralık, 2024, https://www.archivioradiovaticana.va/storico/2017/04/06/pope_to_wash_feet_of_inmates_at_paliano_prison_on_holy_thursday/en-1303838
10. “Activities of The Holy Father Pope Francis, Holy Thursday in Regina Coeli”, 2018, erişim 26 Aralık, 2024, https://www.vatican.va/content/francesco/en/events/event.dir.html/content/vaticanevents/en/2018/3/29/coena-domini.html
11. “Activities of The Holy Father Pope Francis, Holy Thursday in Velletri Correctional Facility”, 2019, erişim 26 Aralık, 2004, https://press.vatican.va/content/francesco/en/events/event.dir.html/content/vaticanevents/en/2019/4/18/coena-domini.html
12. Kutsal Perşembe günü ile başlayıp Kutsal Cuma, Cumartesi içine alarak Paskalyanın diriliş Pazarı ile biten Üç Kutsal Günü kapsar.
13. Türkçeye Kutsal Perşembe şeklinde çevrilen “Holy Thursday”, farklı isimlerle anılır: Maundy Thursday, Great and Holy Thursday, Covenant Thursday, Sheer Thursday. Aynı zamanda İsa’nın havarileriyle yediği son akşam yemeğini anma günü olduğu için Kutsal Perşembe, Son Akşam yemeği (Lord’s Supper) olarak da bilinir.
14. Mandatum, Washing of the Feet ve Pedelavium olarak çeşitli isimleri vardır. Latince mandatum kelimesi ayak yıkama töreninde söylenen ilk kelimedir, ” Size yeni bir emir veriyorum: Benim sizi sevdiğim gibi siz de birbirinizi sevin” (Yuhanna, 13:34)
15. İsa’nın havarileriyle yediği son yemeği Yahudilerin geleneksel Fısıh Yemeğiydi. Ancak İsa bu yemeğe yaklaşmakta olan ölümüyle bağlantılı yeni bir anlam kazandırmıştır. “…Şimdi onlar yemek yerken, İsa ekmek aldı ve kutsadıktan sonra onu böldü ve öğrencilerine verdi ve dedi: Alın, yiyin; bu benim vücudum.” Ve bir kâse aldı ve şükrettikten sonra onlara verdi ve dedi: Hepiniz ondan için, çünkü bu benim günahların bağışlanması için birçokları için dökülen ahdin kanıdır.” (Matta 26:26-28)
16. Adolf Adam, The Liturgical Year: Its History and Meaning After the Reform of the Liturgy, Pueblo Books, 1981.
17. Francis Weiser, The Easter Book, St. Augustine Academy Press, 2018.
18. “Holy Thursday Mandatum: Love One Another”, Catholic Culture, erişim 29 Aralık, 2024, https://www.catholicculture.org/commentary/holy-thursday-mandatum-love-one-another/
19. Pope, looking well, visits female prison for foot-washing rituel”, Reuters News, erişim 21 Aralık, 2024, https://www.reuters.com/world/europe/pope-looking-well-visits-female-prison-foot-washing-ritual-2024-03-28/
20. “Pope, looking well, visits female prison for foot-washing rituel”, Reuters News, erişim 21 Aralık, 2024, https://www.reuters.com/world/europe/pope-looking-well-visits-female-prison-foot-washing-ritual-2024-03-28/
21. “Holy Thursday Mandatum”, United States Conferance of Catholic Bishops, erişim 29 Aralık, 2024, https://www.usccb.org/prayer-and-worship/liturgical-year-and-calendar/triduum/holy-thursday-mandatum
22. “Pope Francis to do Holy Thursday feet washing at women’s prison”, America Magazine, erişim 26 Aralık, 2024, https://www.americamagazine.org/faith/2024/03/06/pope-francis-feet-washing-holy-thursday-247440
23. Homily of Pope Francis in the port of Civitavecchia Holy Thursday, 2022, erişim 26 Aralık, 2024, https://www.vatican.va/content/francesco/en/homilies/2022/documents/20220414-omelia-coena-domini.html
24. Homily of Pope Francis in Rebbibia Women’s Prison Holy Thursday, 2024, erişim 26 Aralık, 2024, https://www.vatican.va/content/francesco/en/homilies/2024/documents/20240328-omelia-coena-domini.html
25. “El sínodo de obispos abordará el celibato, la acogida de personas LGTB y el papel de la mujer en la Iglesia”, ABC Sociedad, erişim 22 Aralık, 2024, https://www.abc.es/sociedad/sinodo-obispos-abordara-celibato-acogida-personas-lgtb-20230621144427-nt.html#vca=compartirrrss&vso=abc&vmc=rrss&vli=fixed-twitter&ref=https://www.abc.es/sociedad/sinodo-obispos-abordara-celibato-acogida-personas-lgtb-20230621144427-nt.html
26. Bu sinod, Papa Francis’in 9-10 Ekim 2021 tarihleri arasında Kutsal bir ayinle açılışını yaptığı “Sinod 2021-2023: Sinodollik üzerine bir Sinod” adını verdiği iki yıllık bir sinod sürecidir. “Bir Sinodal Kilise için: Komünyon, Katılım ve Misyon” başlıklı bu sinod ile Papa, tüm İnanırları kilisenin bu dünyadaki kurtarıcı misyonuna katılmaya ve bu yolda birlikte yürümeye davet etmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. https://www.synod.va/en.html.
